ÇİNKO  ve  KOKU-TAT- İŞTAH

 

Koku, tat alma, iştah, fizyolojik, fizyopatolojik olarak çinko ile bağıntılıdır.

Koku, burun kanalında, lamina kribriformis septumunda bulunan nöroepitellerin reseptörleriyle  bulbus olfaktoriusa ulaşır ve korteksteki sitozolik komponentlere bağlanır, etkinlik sağlar.

Koku alma hücreleri, çinko aracılığıyla, her 30 ile 60 günde bir yenilenir.

Tat, çoğunluğu dilin 2/3 ön kısmında olmak üzere, damak, uvula, farenks, epiglotis, özefagusun 1/3 üst kısmı, 10.000 den fazla tat tomurcuğu, her  tomurcukta 50 ile 100 hücre ile sağlanır.   

Tat tomurcuklarında üç tip hücre bulunur. Tip I’de sentezlenen çinko bağıntılı glutatyon-S-transferaz,  bulbus olfaktoriusun epitel hücrelerini, peroksitlerin toksik etkilerinden korur.

Parotis, submandibular guddeler, asinar sekretuar granüllerinde  çinko bağıntılı metalloenzim karbonik anhidraz VI ,  tat tomurcuklarındaki  kök hücrelerde bölünme, differansiasyon, proliferasyon sağlar, matürasyonu endükler, koku ve tat almada etkin rol oynar, apoptozu önler, dişleri çürümeden korur.  

İnsan parotis salgısında bulunan proteinlerin %3’ünü oluşturan, çinko eksikliğinde azalan,   tat tomurcuklarının oluşmasını sağlayan bir metalloprotein olan  gustin,  karbonik anhidraz VI  yapısındadır. 

 Tükrükteki, MMP-3 (matrix metalloproteinase, stromelysin-1, progelatinase) aracılığıyla salınan HB-EGF ( heparin binding epidermal growth factor), çinko ile endüklenen EGFR’yi ( epidermal growth factor receptor) fosforile eder, ön taraftaki tat tomurcuklarının devamlı rejenerasyonunu sağlar.

Çinko eksikliğinde, tükrükte, TIMP-1(tissue inhibitör of metalloproteinase) ve MMP-3 eksikliğine bağlı tuz tadı alma hissi azalır.

Metallotionein IV çok katlı yassı epitelyum differansiasyonuyla tat almağa destek olur.

          

  Eritrosit çinkosu uzun süreli, serum  çinkosu kısa süreli , çinko düzeylerini   gösterir.Yüksek eritrosit çinkolu yaşlılar, tuz tadını, yüksek serum çinkolu yaşlılar, ekşi tadını iyi hisseder. Genelde tuz tadı alamama,  çinko eksikliği göstergesidir.

Genç erişkinlerde (20-40 yaş), kısa süreli (4 gün) yüksek çinko alımı , kadınlarda tuz, erkeklerde acı tadına hassasiyeti artırır.

 Limit doz altında çinko alan erkekler, kadınlara göre, acı ve ekşi tatlarını, kadınlar tuz tadını daha az alır.Çocuklarda  çinko eksikliğine bağlı kaybolan   tuz tadı,  1mg/kg/gün  ile,  bir ayda başlar, üç ayda normal düzeye erişir, iştahları artar.

 Ghrelin (growth hormone secretagogue) gastrointestinal peptid, büyüme hormonu, kortikotropik hormon, prolaktin sekresyonunu uyarır.  İştah, karbonhidrat ve yağ  metabolizmasında, mide asidi salınımında, gastrik motilitede, kalp fonksiyonlarında, immün sistemde, hücrelerin çoğalmasında  rol oynar, kardiyomiyositlerin apoptozunu önler.

Mide fundusundaki P/D1 hücrelerinde yapılır , hipotalamus, hipofiz, pankreas (epsilon hücreleri), akciğer, immün hücreler, plasenta, ovarium, testis ve değişik tümörlerde de bulunur.

Gen yapısı ve reseptörü motiline benzer. Her biri üst gastrointestinal sistemde sentezlenir, barsak motilitesine prokinetik etki yaparlar.  Düşük vücut kitle endekslilerde ve açlıkta azalır, gıdayla, hiperglisemik,  hiperensülinemik ve yüksek vücut kitle endeksiyle artar.

Reseptörü yedi transmambran domenli, G-protein eşleşmelidir, merkezi sinir sisteminde, böbrek, tiroid, pankreas, miyokard ve dalakta lokalizedir.

Ghrelin bağlayıcı reseptörler hipotalamusun ventromedialindeki nukleuslarda, nukleus arkuatusdadır.  Öğrenme, anlama, hafıza için esansiyeldir

Paraventriküler  nukleuslarda çok yüksek düzeyde nöropeptid-Y (NPY), agouti bağlantılı protein (AGRP), AMP-aktive edici protein kinaz (AMPK) sentezliyerek karbonhidratlardan zengin gıda alımını artırır.  NPY, NPY1 ve/veya NPY5 reseptörleriyle aktive olur, parasempatik aktiviteyi artırır, pankreası uyarır, ensülin salınımıyla yemek yemeyi başlatır, lipogenezi artırır, enerjinin yağa dönüşmesini sağlar. Kahverengi yağ dokusuna giden  sempatik sinir aktivitesini azaltır, enerjinin ısı oluşmasıyla kaybını önler.

Çinko eksikliğinde proNPY aktif NPY’ ye dönüşemez, NPY reseptörleri aktive olamaz.  Yağlı gıdaların alımını artıran galanin  konsantrasyonu  azalır. NPY ve galanin eksikliklerinde iştahsızlık artar.

AGRP, hipotalamusda sentezlenir, alfa melanokortini uyaran hormonu , MC3R ve MC4R reseptörlerini inhibe eder, böbreküstü hücrelerini otokrin kontrol eder, glikokortikoid yapımına, MC4R aracılıgıyla, antagonist etki yapar, oksitosin salınımını engeller.

Ghrelin  hipotalamusda, hücre içi enerji dengesi sağlıyan AMPK aktivitesini uyarır , gıda alımını artırır.

Ghrelin, NPY, AGRP, AMPK gibi istah açıcı genlerin ekspresyonları,  reseptörlerinin aktivasyonları çinko gerektirir. 

• Kudo H. Doi Y. Nishino T et al. Dietary Zinc Deficiency Decreases Glutathione-S-Transferase. J Nutr. 130:38-44,2000.
• Leionen J. Parkkila S. Kaunisto K et al. : Secretion of Carbonic Anhydrase isoenzyme VI from Human and Rat lingual serous Von Ebner’s Glands. J Histochem Cytochem. 49:657-62,2001.
• Shatzman  A R, Henkin R I. Gustin concentration changes relative to salivary zinc and taste in humans.  Proc Natl Acad Sci USA. 78(69: 3867-71,1981.
• Thatcher B J. Doherty A E. Orvisky E et al. Gustin from Human Parotid Saliva is Carbonic Anhydrase VI. Biochem and Biophysi Res Commun. 250(3):635-641,1998.
• Watanabe M. Asatsuma M. Ikui A et al. Measurements of Several Metallic Elements and Matrix Metalloproteinases (MMPs) in Saliva from Patients with Taste Disorder. Chem. Senses 30: 121-125, 2005.
• Stewart-Knox B J. Simpson EEA. Parr H. Zinc status and taste acuity in older Europeans: the ZENITH study. European j Clin Nutr. 59, Suppl 2, S31-S36,2005.
• McDaid O. StewartüKnox B. Parr H. Simpson E. Dietary zinc intake and sex differences in taste acuity in healthy young adults. J Hum Nutr Diet, 20:103-110,2007.  
• Hubina E. Goth M. Korbonits M. Ghrelin-a hormone with multiple functions. Orv hetil. 146(259.1345-51,2005 .
• Hols B. GPR 39 Signaling is stimulated by  zinc ions, but not by  obestatin. Endocrinology. 148(1): 13-20,2007.
• Levenson C W. Zinc regulation of Food Intake: New insigths on the Role of Neuropeptide Y. Nutr Rev. 61 (79: 247-9,2003. 
• Selvais Ph.L. et al. Cyclic Feeding Behaviour Changes in Hypothalamic Galanin and Neuropeptide Y Gene Expression Induced by Zinc Deficiency in the Rat. J Neuroendocrin. 9(1): 55-62,2003.
• Breit A et al. The Natural Inverse Agonist Agouti-related Protein Induces Arrestin-mediated Endocytosis of Melanocortin-3 and-4 Receptors. J Biol Chem. 281(49).37447-37456,2006.
• Andersson U. et al. AMP-activated  Protein kinase plays role in the Control of Food  intake. Clin Chem. 50(9): 1511-25,2004. 
• Okal F. Balkan C. Pirin A. Taneli B. Serum çinko düzeyinin iştaha yansıması. I. Ulusal Çinko Kongresi. 527-31,1998.